Met Vor dem Ruhestand (Eine Komödie von deutscher Seele) schreef de Oostenrijkse auteur Thomas Bernhard (1931-1981) in 1979 zijn naar eigen zeggen beste toneelstuk. 

Voor het pensioen (Een komedie van de Duitse ziel) is een zwarte en grimmige komedie over een samenleving die bespookt blijft door haar extreem-rechtse verleden. Het stuk speelt zich af ten huize van de familie Höller en wel op een zeer specifieke dag: 7 oktober, de verjaardag van niemand minder dan Heinrich Himmler, voormalig SS-leider. De familie Höller bestaat uit een broer en twee zussen. Rudolf, ooit kampcommandant en sinds jaren gerespecteerd voorzitter van de rechtbank, gaat bijna met pensioen. 7 oktober is voor hem en voor zijn zus Vera een hoogdag. Een feest dat ze jaarlijks met toewijding vieren. De Fürst Metternich staat al koud. Tradities zijn er om in ere te houden. Clara, hun jongere aan een rolstoel gekluisterde zuster, staat aan de zijlijn van deze viering. Ze gaat gebukt onder het gewicht van het verleden en ziet met lede ogen aan hoe haar familie de wreedheden omarmt. 

In het claustrofobische en incestueuze huis van de Höllers ontvouwt zich een ideologisch machtsspel. Een feest dat gaat over schuld, wrok, ontkenning en moreel verval. En over familiebanden die nooit kunnen worden verbroken. 

Vera: 

We hebben ons toneelstuk ingestudeerd 

Sinds dertig jaar zijn de rollen verdeeld 

Ieder heeft zijn partij 

Afstotelijk en gevaarlijk 

Ieder heeft zijn kostuum 

O wee als de een in het kostuum van de ander kruipt 

Thomas Bernhard schreef het stuk niet zomaar. De concrete aanleiding was het aftreden in 1978 van Hans Filbinger als minister-president van de deelstaat Baden-Württenberg. nadat was onthuld dat hij in de nazitijd als rechter bij omstreden doodvonnissen was betrokken geweest. Bernhard kaart in Voor het pensioen de onmacht en hypocrisie aan van het naoorlogse Duitsland tegenover het eigen naziverleden, het stilzwijgen over de oorlogsschuld. Via de onrustbarende extreemrechtse retoriek van zijn verstarde personages ventileert hij zijn walging. Tegelijk stelt Bernhard vast dat wij zelf wellicht niet veel beter zijn: “Begrijp me dus niet verkeerd. Ik heb het gevoel dat ik en alle anderen aan iedereen verwant zijn. Dat er een Filbinger in mij zit en in iedereen. Dat de goede Heer ook in jou zit en in je naaste en in alles wat leeft. Je zou je met iedereen kunnen identificeren. Dat is de vraag, in hoeverre onderdruk en beheers je al die miljoenen of miljarden mogelijkheden van mensen die je in je hebt?” Het is niet enkel een komedie over de Duitse ziel!

Tom Dewispelaere ensceneert dit stuk niet zomaar. De concrete aanleiding is de verontrustende normalisering van een woordenschat en een gedachtegoed dat de directe erfgenaam is van het rechts-extremisme van de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Veel uitspraken waarvan we dachten dat die tot de marges van onze politieke cultuur verdreven waren, staan opnieuw in het centrum van het maatschappelijk debat.  

Tom Dewispelaere: “Ik heb een grote fascinatie voor de periode van de Tweede Wereldoorlog. Hoe is kunnen gebeuren wat daar gebeurd is? Bernhard confronteert ons in zijn cynische ‘komedie van de Duitse ziel’ met figuren die opgegroeid zijn in dat fascistische denken en het - ondanks de verschrikkelijke gevolgen - zijn blijven koesteren. Hoe komt dat, wat is er zo aantrekkelijk aan? Je moet de krant maar openslaan of de social media erop nalezen en je ziet hoe het extremisme vandaag alsmaar dichterbij komt. De verschuiving in de Amerikaanse politiek, de verkiezingsresultaten in Oostenrijk, Duitsland en Nederland, het succes van Vlaams Belang, … Waarom wordt er in zoveel huishoudens opnieuw voor extreemrechts gestemd? Wat gebeurt er achter die gevels, welke gesprekken voeren ze aan tafel? Dat triggert mij, en ik vind het onze taak als kunstenaar om daarover te blijven spreken.”

Rudolf:

Wij leven in een afschuwelijke tijd

wij Europeanen hebben alles verkeerd gedaan

eens dat besef er is, is het te laat

het Amerikanisme heeft ons vergiftigd

Diegenen die met de democratie te koop lopen

zijn in ‘t echt haar moordenaars

Wij leven in een door en door opportunistische wereld

waarin alleen gesproken wordt achter een masker van huichelarij

geen enkel individu dat een waar woord over zijn lippen krijgt

zo dobberen we een gruwelijke toekomst tegemoet

Thomas Bernhard geeft ons met Voor het pensioen meer dan een geschiedenisles. Het is een uitnodiging om te blijven nadenken over hoe de schaduwen van het verleden ons blijven achtervolgen in het heden. Hoe ver mensen gaan in hun zoektocht naar houvast. Tegelijk is Bernhard een grandioos toneelschrijver. Tom Dewispelaere: “Voor het pensioen heeft elke keer als ik het lees een enorme impact op mijn zijn. De dialogen zijn zó griezelig, koud, hard en donker dat ze me ongelooflijk aantrekken. Het is prachtig materiaal voor spelers; een grandioze partituur van korte zinnen, die een hele wereld van verbeelding opentrekken.”

► Nederlandse première

CREDITS
Tekst: Thomas Bernhard
Vertaling: Hans W Bakx
Regie: Tom Dewispelaere
Regieassistentie: Stijn Van Opstal
Cast: Pierre Bokma, Tiny Bertels, Katelijne Damen

► Deze voorstelling staat in de theateropstelling in de Parkzaal van Musis   
Het Stadstheater wordt verbouwd. In de tussentijd kun jij blijven genieten van goed theateraanbod. Het merendeel van onze programmering blijven wij aanbieden zoals je gewend bent. Dit doen we op andere locaties, voornamelijk in Musis, waar de twee zalen afwisselend omgebouwd worden tot volwaardige theaterzalen. In de Parkzaal staat een tijdelijke tribune, zodat er een theaterzaal ontstaat met goede zichtlijnen voor onder andere dans en toneel. De plaatsen op tribune zijn niet via de lift bereikbaar.